خبرگزاری مهر- گروه استانها: در محله پیر شمس‌الدین اردبیل مسجدی واقع شده که رد پای آن حتی در قدیمی‌ترینق نقشه‌های شهر اردبیل است.
اوج بی‌مهری نسبت به این بنا که می‌تواند به نگین گردشگری اردبیل تبدیل شده و با آثار مختلفی ازجمله مجموعه بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی در جذب گردشگران رقابت کند در عصر کنونی است.
بطوریکه عملیات بازسازی و بهسازی این بنا طی سال‌های اخیر همواره با حرف‌وحدیث و نقد و نظرهایی همراه بوده و حتی اسناد بازسازی غیراصولی آن موردپذیرش میراث فرهنگی قرار نگرفته است.
در حال حاضر عملیات بهسازی نه‌تنها انجام نمی‌شود بلکه متوقف مانده و با ضعف تبلیغات حتی یک گردشگر پیرامون این اثر تاریخی مشاهده نمی‌شود.
معماری بی‌نظیرمسجد
جمعه مسجد از سه بخش اصلی تشکیل شده است. اولين قسمت مناره‌ای است که شيوه معماری سلجوقی دارد و از دو قسمت پايه هشت‌ضلعی و بدنه استوانه‌ای به قطر پنج متر تشكيل شده است.
دومين قسمت اصلی بنا، مسجد تیرپوش است به ابعاد ۸.۹ × ۵.۱۲ متر كه روی نه ستون چوبی قرار گرفته و ستون‌ها هم بر پايه‌های سنگی غیر منتظم استوار شده‌اند. در ورودی چوبی تكه كوب شده، ميخ‌های آهنی برجسته‌ای دارد و بالای يك لنگه آن نوشته‌ای كنده‌كاری شده است.
سومين قسمت بنا، مسجد قديم است كه بنايی مركب از چهار تاق و گنبد است. تمام بنا آجری و به مقدار خيلی كم در تزئينات آن كاشی به كار رفته و بسياری از نما تقریباً از بين رفته و تنها مقداری از آن باقی مانده است.
گفته می‌شود اين مسجد مربوط به دوران سلجوقيان است که کنار آتشکده‌ای مربوط به دوره اشکانی قرار گرفته و ساختمان قبلی مسجد مربوط به آتشکده بوده است. جمعه مسجد شامل حياط و ايوان و طاق باشکوهی بوده که در حمله مغول‌ها تخريب شده و فعلاً قسمتی از مسجد سالم است.
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی استان اردبیل در گفتگو با خبرنگار مهر اهمیت این مسجد را به لحاظ اینکه جزو نادر مساجد ایوان دار است می داند.
منصور عالی‌قدر تصریح کرد: جمعه مسجد جزو مساجد ایوان دار در منطقه آذربایجان محسوب می‌شود که معماری منحصربه‌فرد آن به لحاظ تاریخی ارزشمند است.
ضرورت مطالعه تاریخ واقعی بنا
وی با تأکید به اینکه این مسجد یادگار دوران سلجوقی است، اضافه کرد: اینکه مسجد بر روی آتشکده بنا شده یا نه یکی از حدسیات است که به تاریخ این بنا به پیش از صدر اسلام اشاره دارد.
عالی‌قدر با محتمل بودن این حدس افزود: بنای فعلی مسجدی که امروز مشاهده می‌شود بعد از صدر اسلام احداث شده و آتشکده زیر تپه و زیرپایه های مسجد است.
به گفته معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی استان تائید قطعی وجود این آتشکده نیازمند کاوش و مطالعه است و به‌صورت کتبی در منبعی درج نشده است.
این اظهارات در حالی است که بابا صفری محقق اردبیلی که کتاب خود ، اردبیل در گذرگاه تاریخ را در سال ۱۳۵۳ به رشته تحریر درآورده است بیان می‌کند که «جایی که مسجد در آن ساخته‌شده محل مرتفع و تپه مانندی است و کف شبستان آن از سطح کوچه‌های مجاور بالغ‌بر هشت متر بلندتر است. این بلندی تپه طبیعی نیست و لذا مردم آن را جای آتشکده قدیم می‌دانند و دراین‌باره نسل به نسل مطالبی نقل می‌کنند.»
همچنین در بخش دیگری نوشته است: «برای نگارنده میسر نشد محل جامع قدیم شهر را که به قول مورخان در چهارسوق بازار صلیب‌شکل اردبیل قرار داشته است تحقیق نماید و آن را با محل این مسجد تطبیق دهد. ظن قوی آن است که این مسجد برجای آن ساخته‌شده است زیرا در اسلام جای مسجد غیرقابل‌تصرف است و طبعاً می‌باید در محل آن مسجدی بنا شود و اگر چنین باشد می‌توان گفت که این مسجد بر جای اولین مسجدی ساخته‌شده که گفتیم به‌وسیله اشعث بن القیس الکندی در سال ۳۵ یا ۳۶ هجری در اردبیل بنا گردید.»
جمعه مسجد موقوفه ۷۵۰ ساله در اردبیل
علاوه بر اینکه تاریخ رفته بر جمعه مسجد و تحولات این بنا در طول حکومت‌های سلجوقی، ایلخانی و صفوی در برخی مواقع مبهم و نیازمند شفاف‌سازی است و نشان می‌دهد مطالعات در این خصوص کافی و جامع نبوده، ازجمله موضوعات قابل‌توجه پیرامون این مسجد موقوفه بودن آن است که اخیراً توسط مدیرکل اوقاف و امور خیریه استان اردبیل مطرح شد.
احیای اسناد حقوقی موقوفات و جلوگیری از تعرض سودجویان ازجمله سیاست‌های اوقاف در ۱۴ ماه گذشته است.حجت‌الاسلام اکبر قیامی در این خصوص به خبرنگار مهر گفت: ما در اردبیل موقوفاتی از ۲۰۰ تا ۸۰۰ سال داریم و غنای تاریخی موقوفات قابل‌توجه است؛ یکی از این موقوفات جمعه مسجد است که اسناد وقفی بودن آن را در اختیار داریم.
وی با تأکید به اینکه در طول سال‌های اخیر برای مرمت و بهسازی این اثر تلاش و کوشش شده است، اضافه کرد: احیای اسناد حقوقی موقوفات و جلوگیری از تعرض سودجویان ازجمله سیاست‌های اوقاف در ۱۴ ماه گذشته است.
به نظر می‌رسد مدیران دستگاه‌های متولی به ارزش تاریخی این بنا پی برده و به آن تأکید دارند و بااین‌وجود جمعه مسجد امروز مورد بی‌مهری است و حتی نتوانسته در لیست یکی از ۱۵ پروژه عمرانی احیا و بازسازی موقوفات و بقاع متبرکه اداره کل اوقاف و امور خیریه استان قرار گیرد.
این در حالی است که احیای موقوفات به کرات از سوی این نهاد اجرایی تأکید شده و اداره کل اوقاف و امور خیریه استان چنین موقوفاتی را سرمایه‌های فرهنگی و مذهبی این شهر می‌داند و هرچند به افزایش درآمد خود تأکید داشته اما اقدام درخوری برای این بنا صورت نگرفته است.
تنها گردشگران این بنا مسافران شرکت‌کننده در تور اردبیل گردی هستند که بدون اینکه برنامه‌ریزی از قبل تعیین‌شده‌ای داشته باشند و این بنا را بشناسند به همراه راهنمایان گردشگری به آن سری می‌زنند.
محدودیت اعتبار گریبانگیر اثر غنی تاریخی
در طول سال‌های گذشته بازسازی و مرمت غیراصولی این بنا از سوی کارشناسان و رسانه‌ها بارها طرح شده است. بطوریکه در حال حاضر نیز تمامی دیوارهای داخلی بنا با پارچه و موکت پوشانده شده و هیچ اثری از گچ‌بری‌ها و کتیبه‌های تاریخی که زمانی در این بنا دیده می‌شد مشاهده نمی‌شود.
خبرگزاری مهر دو سال قبل در گزارشی تحت عنوان «جمعه مسجد اردبيل نماد معماری دوران سلجوقی، ایلخانی و صفوی/ آتشکده‌ای که مسجد شد» تلاش کرد حساسیت مسئولان به این بنای بی‌نظیر را جلب کند، بااین‌وجود این بنا در دو سال گذشته نه‌تنها مورد مرمت اصولی قرار نگرفته بلکه عملیاتی که بر روی گنبد و بخش‌های داخلی آن انجام شده در برخی موارد حتی به بدنه بنا آسیب وارد ساخته است.
موضوعی که معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی استان اردبیل آن را نمی‌پذیرد و تأکید دارد که اظهاراتی مانند مرمت غیراصولی در این بنا شایعه‌ای بیش نیست و میراث فرهنگی همه توان خود را به کار بسته است.
امسال عملیات بهسازی گنبد و محوطه‌سازی را در دستور کار داشتیم که عملاً امکان‌پذیر نشد.وی افزود: بهسازی و مرمت فضای داخلی بر اساس طرح مصوب انجام شده و هیچ فردی حق تخطی از این طرح را ندارد و این‌طور نیست که بی‌حساب‌وکتاب مرمتی صورت گرفته باشد.
عالی‌قدر در پاسخ به اینکه اگر با تمام ظرفیت برای مرمت این بنا اقدام می‌شود چرا عملیات مرمت متوقف شده است، افزود: دلیل توقف تخصیص نیافتن اعتبارات مناسب است و اگر به ما اعتبار بدهند عملیات را ادامه خواهیم داد.
وی بابیان اینکه از ابتدای سال هیچ عملیات مرمتی بر روی این بنا انجام نشده است، تصریح کرد: ما برای کل پروژه اعتبار نخواستیم و اعتبارات به‌صورت مقطع به مقطع و با مشخص کردن عملیات موردنظر درخواست می‌شود؛ بطوریکه امسال عملیات بهسازی گنبد و محوطه‌سازی را در دستور کار داشتیم که عملاً امکان‌پذیر نشد.
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی استان اعتبار درخواست سال جاری را ۱۵ میلیارد ریال عنوان کرد و گفت: ۹ ماه از سال گذشته و ریالی تخصیص نداریم و حتی برای سال آینده نیز درخواست کردیم تا اعتبار بدهند.
میراث فرهنگی برای مرمت این اثر ممتاز گردشگری در وضعیتی جیب خود را خالی می‌بیند که در سال گذشته اوقاف استان با میراث فرهنگی تفاهم‌نامه همکاری امضا کردند و خبر آن با عنوان «همکاری مشترک میراث فرهنگی و اوقاف اردبیل در بازسازی موقوفات تاریخی» در آرشیو خبرگزاری مهر موجود است.
تفاهم‌نامه‌ای که به نظر می‌رسد باگذشت یک سال حتی برای موقوفه ۷۵۰ ساله مورداستفاده قرار نگرفته و شکل و فرم نمادین آن مانع استفاده از ظرفیت‌های این دو دستگاه اجرایی شده است.
بنای جمع مسجد اردبيل تحت شماره ۲۴۸ به ثبت تاريخی رسيده است و امروز دوستداران مواریث فرهنگی و گردشگری این سؤال را از مسئولان دارند که اگر این بنا در استان‌های دیگر و کشورهای دیگر واقع می‌شد آیا سرنوشت آن اینگونه بود؟
خبرنگار و عکاس: ونوس بهنود
نظر شما